یوزپلنگ آسیایی یا یوزپلنگ ایرانی (نام علمی: Acinonyx jubatus venaticus) یک زیرگونه? به‌شدت خطر در معرض انقراض از یوزپلنگ است که اکنون تنها چند ده قلاده از آن در ایران یافت می‌شود.

این جانور در مناطق بیابانی در سطح منطقه زندگی می‌کرد و سال‌هاست که نسل آن در معرض نابودی کلی قرار دارد. نتایج جدیدترین تحقیقات نشان می‌دهد که بین 70 تا 100 یوز پلنگ در چهار منطقه خارتوران در شهرستان شاهرود، نای‌بندان در طبس و دره‌انجیر در بافق وجود داشته باشد. شهرستان‌های زرند، نائین و جاجرم نیز نقاط دیگری است که احتمال حضور یوز در آنان می‌رود. این تخمین نتیجه نقشه برداری زمینی است که توسط بیش از 12000 دوربین دید در شب که در مکانهای مختلف کار گذاشته شده بود

در حدود 2000 سال پیش یوزها در اکثر نقاط آسیا حضور داشتند اما الان منحصر به نواحی دور افتاده‌ای در بیابان‌های ایران شده‌اند. یوزها در سرزمینهای باز و علفزارها، دشتهای کوچک، مناطق نیمه بیابانی و سایر مناطقی که می‌توان در آن شکار یافت زندگی می‌کنند. یوز پلنگها را در ایران می‌توان در مناطق کویری پیدا کرد که شامل قسمتهایی از استان‌های کرمان? خراسان? سمنان ? یزد و تهران و مرکزی می‌شود. همچنین احتمالا یوزپلنگ‌ها در مناطق خشک بلوچستان پاکستان که هنوز شکار یافت می‌شود وجود دارند. زیستگاه‌های یوز در ایران به علت پیشروی بیابان‌ها و تبدیل شدن بخشی از زمینهای زیستگاه به زمینهای کشاورزی و مسکونی شدن بخشی دیگر و همچنین از بین رفتن مراتع توسط دامهای اهلی و در نتیجه کاهش تعداد آهو و گوزن که از منابع غذایی یوزها هستند کاهش یافته‌است.

یوز ماده مانند یوز نر محدوده خاصی را تصرف نمی‌کند و این به آن علت است که ماده‌ها در میان زیستگاههای مختلف در حرکت می‌باشند و این اهمیت حفظ زیستگاهها را گوشزد می‌کند.در ایران یوزها پیشتر در کویرها بودند اما به خاطر اینکه در بیابان توسط شکارچیان بسیار راحت شکار می‌شدند به مناطق مرتفع تر و نیمه کوهستانی پناه بردند و اکنون بیشتر در این نواحی و درهای خشک میان کوهها دیده می‌شوند.

یوز کلمه‌ای‌ست فارسی که از دیرباز در اشاره به این حیوان به‌کار می‌رفته‌است. یوز از بن مضارع یوزیدن به معنای جستن آمده‌است و به‌جهت شباهت ظاهری این حیوان با پلنگ امروزه بیشتر با نام یوزپلنگ شناخته می‌شود.

چیتا واژه‌ای‌ست هندی که از واژه سانسکریت چیتراکا به معنی «خال‌خالی» وارد انگلیسی شده و گاهی در فارسی نیز به‌کار می‌رود.

در زبانهای دیگر نامهای گوناگونی برای این حیوان به‌کار رفته‌است. در زبان عربی یوز را "فهد" می‌نامند درحالیکه در افغانستان به آن "تازی پرنگ" (فارسی دری) و "تازی پلنگ" (پشتو) گفته می‌شود. در پاکستان نیز در زبان براهوئی به آن "یوز" گفته می‌شود. در زبان سواحیلی نیز که در شرق آفریقا رایج است نام "دوما" را برای این جانور بکار می‌برند

یوزپلنگ سریعترین حیوان روی خشکی است و سرعتش می‌تواند به 100 کیلومتر در ساعت برسد اما تا چند صد متری بیشتر نمی‌تواند با این سرعت بدود.پوستی نخودی رنگ و با خالهای سیاه و گرد و کوچک دارد، و موهایش زبر و کوتاه است.این حیوان اندامی کشیده دارد و اندازه بدن یک یوز بالغ 112 تا 135 سانتیمتر با دمی به اندازه 66 تا 84 سانتیمتر است و وزنش می‌تواند از 34 تا 54 کیلوگرم باشد.کلا نرها بزرگتر از ماده‌ها هستند.خطی به نام خط اشک از گوشه چشم این حیوان تا گوشه لبش امتداد یافته‌است که این خط در نوع ایرانی ضخیم تر از نوع آفریقایی است

یوزها ? غزالها و گوزنهای کوچک را شکار می‌کنند.در ایران بیشتر شکارشان آهو و جبیر و قوچ و میش ?بز و کل و حتی خیلی وقتها خرگوش و دیگران حیوانات از قبیل حتی روباه‏ها و شغال را شکار می‌کنند کلا هر حیوانی را در بیابان بیابند می‌توانند شکار کنند.دیده شده که یوز پلنگ بز و گوسفند را نیز شکار کرده‌است اما به ندرت پیش می‌آید که به حیوانات اهلی حمله کند و معروف نیست که به انسانها نیز حمله کرده باشد.یوز پلنگها در ایران به فلات مرکزی محدود شده‌اند.مهمترین علتی که باعث کاهش شکارهای اصلی این حیوان از قبیل قوچ و میش شده از بین رفتن چراگاهها به علت چرا بیش از اندازه حیوانات اهلی می‌باشد.همچنین از دیگر علل تهدید کننده جمعیت این حیوان در ایان استخراج معادن در زیستگاههای این جانور است.

روش شکار کردن یوزها به این صورت است که ابتدا با احتیاط به طعمه نزدیک می‌شوند و یک فاصله 100 تا 200 متری را با آن حفظ می‌کنند?و پشت ناهمواری‌های زمین ?بوته‌ها یا دیگر پوششها خود را پنهان می‌کنند و ناگهان حمله می‌کنند.سرعت یوز در مسافت کوتاه بسیار قابل توجه‌است و از هر شکار یا حتی حیوان شکارچی سیعتر است.حتی یوز از یک سگ شکاری و یک کانگورو بسیار سریعتر است.اما این سرعت را نمی‌تواند در مسافت طولانی حفظ کند.یک سگ شکاری نمی‌تواند از یک گوزن هندی سبقت بگیرد اما ژنرال مک آلیستر دیده‌است که یک یوز یک گوزن نر سیاه را در حالی که از فاصله 360 متری به سمتش دویده شکار کرده است.

 

یوز ایرانی یک گوزن را شکار کرده نقاشی از جیمز فوربس در هند 1812

اما در ایران چون یوزها طعمه‌هایشان بیشتر در مناطق نیمه کوهستانی زندگی می‌کنند دیگر به این صورت شکار نمی‌کنند بلکه در آبشخورها کمین کرده تا از غفلت طعمه استفاده کنند.در ایران به علاوه حیوانات بومی که شکار یوز می‌شوند دیده شده در شمال کشور حتی از گیاهان مانند انجیر وحشی نیز تغذیه کرده‌اند

شبی یاد دارم که چشمم نخفت		شنیدم که پروانه با شمع گفت:
که من عاشقم گر بسوزم رواست		تو را گریه و سوگواری چراست؟
بگفت ای هوادار مسکین من		برفت انگبین[1] یار شیرین من
چو شیرینی از من به در می‌رود		چو فرهادم آتش به سر می‌رود
همی‌گفت و هر لحظه سیلاب درد		فرو می‌دویدش به رخسار زرد
که‌ای مدعی! عشق کار تو نیست		که نه صبر داری، نه یارای ایست
تو بگریزی از پیش یک شعله خام		من استاده‌ام تا بسوزم تمام
تو را آتش عشق گر پر بسوخت		مرا بین که از پای تا سر بسوخت

پروانه‌های اطلس به دلیل طرحهای نقشه مانند بالهای آنها به این نام شناخته شده‌اند.

این پروانه‌ها که از دهان شکل گرفته کاملی برخوردار نیستند، با تغذیه از چربی که به عنوان کرم ابریشم بوجود آورده‌اند، تنها می‌توانند تا حداکثر دو هفته زندگی کنند.

این موجودات از ثبات زیادی در زمان پرواز برخوردار نبوده و نمی‌توانند مسیر زیادی را در هوا پرواز کنند.

پروانه‌های اطلس در جنگل‌های گرمسیری و نیمه گرمسیری جنوب شرق آسیا بخصوص در مجمع الجزایر مالایی زندگی می‌کنند.

برای دستیابی به این میزان رشد،‌ کرم ابریشم اطلس بطور مداوم تا شش هفته به خوردن می‌پردازد.

به گفته کارشناسان، طرحهای ترساننده بالهای این پروانه به جهت ترساندن شکارچیان است. ظاهر این حشره بقدری گیرا بوده که در چین به آن پروانه کله ماری گفته می‌شود؛ چرا که سر بالهای بزرگ آن شبیه این خزنده است